راهکارهای آموزش نظم به کودکان با الهام از قرآن و احادیث اهل بیت(ع)
در جهان پیرامون ما، از کوچکترین ذرات اتم تا کهکشانهای عظیم، همه و همه از نظمی شگفتانگیز حکایت دارند. این نظم الهی نه تنها در طبیعت، بلکه در تعالیم دینی ما نیز به وضوح قابل مشاهده است. وقتی به آسمان پرستاره می نگریم و حرکت منظم سیارات را مشاهده می کنیم، یا وقتی به چرخه دقیق فصلها و رشد گیاهان توجه می کنیم، درمی یابیم که خداوند جهان را بر پایه نظم و حساب آفریده است.
قرآن کریم در این باره می فرماید: «إِنَّا كُلَّ شَيْءٍ خَلَقْنَاهُ بِقَدَرٍ»؛ ما هر چیزی را به اندازه آفریدیم. (قمر، ۴۹، ترجمه استاد حسین انصاریان؛ به نقل از دانشنامه اسلامی). این آیه به ما می آموزد که نظم و اندازه گیری در سراسر آفرینش حاکم است. حال اگر این اصل را در تربیت فرزندان به کار بندیم، چگونه باید عمل کنیم؟
نظم و انضباط در سیره اهل بیت(ع): الگویی برای زندگی امروز
سیره اهل بیت(ع) نشان می‌دهد که نظم تنها یک توصیه اخلاقی نیست، بلکه یک ضرورت حیاتی برای زندگی سعادتمندانه است. با الگوگیری از این تعالیم نورانی و اجرای راهکارهای عملی ارائه شده، می‌توانیم در دنیای پرآشوب امروز، زندگی متعادل و پرباری داشته باشیم. همانگونه که امام علی(ع) فرمودند، نظم در امور همراه با تقوا، کلید رستگاری در دنیا و آخرت است.
۱. سفارش امام علی(ع) در لحظات پایانی عمر
در یکی از ژرف‌ترین و تأثیرگذارترین وصایای تاریخ اسلام، امام علی(علیه السلام) در آخرین لحظات زندگی خویش، تمام امت اسلامی را به دو اصل اساسی فرا می‌خواند:
«أُوصِيكُما وَ جَميعَ وَلَدی وَ أَهلی وَ مَن بَلَغَهُ كِتابی بِتَقوَى اللَّهِ وَ نَظمِ أَمرِكُم» (نهج البلاغه، نامه ۴۷)
“شما و همه فرزندان و خانواده‌ام و هر کس که این نامه به او می‌رسد را به تقوای الهی و نظم در امورتان سفارش می‌کنم.”
این وصیت حکیمانه نشان می‌دهد که:
- نظم هم‌تراز با تقوا قرار گرفته است
- نظم یک توصیه شخصی نیست، بلکه یک دستور همگانی است
- نظم عامل بقا و پویایی جامعه اسلامی است
چهارچوب طلایی مدیریت زمان از امام کاظم(ع)
امام موسی کاظم(ع) فرمودند:
“زمان خود را به چهار بخش تقسیم کنید:
- مناجات با خدا (تقویت رابطه با معبود)
- امرار معاش (تلاش برای تأمین زندگی)
- همنشینی با دوستان صالح (تقویت روابط اجتماعی سازنده)
- لذت‌های حلال (تجدید قوای روحی و جسمی)”** (تحف العقول، ص ۴۰۹)
امام کاظم (علیه السلام): «اِجتَهِدوا في أن يَكونَ زَمانُكُم أربَعَ ساعاتٍ: ساعَةً لِمُناجاةِ اللّهِ وساعَةً لِأَمرِ المَعاشِ وساعَةً لِمُعاشَرَةِ الإِخوانِ وَ الثِّقاتِ الَّذينَ يُعَرِّفونَكُم عُيوبَكُم ويَخلُصونَ لَكُم فِي الباطِنِ وساعَةً تَخلونَ فيها لِلَذّاتِكُم في غَيرِ مُحَرَّمٍ»؛ در آن بكوشيد كه اوقاتتان، چهار بخش باشد: بخشى براى راز و نياز با خداوند؛ بخشى براى كار معاش؛ بخشى براى معاشرت با برادران و دوستان مورد اعتماد، آنان كه عيب‌هايتان را به شما گوشزد مى‌كنند و با شما خالص و يكرنگ‌اند؛ و بخشى براى بهره‌بردارى از لذّت‌هاى حلالتان. (تحف العقول، ص ۴۰۹، به نقل از پایگاه اطلاع رسانی حدیث شیعه).
روشهای آموزش نظم به کودکان با استناد به منابع دینی
تربیت و ادب آموزی به فرزندان به وفور در منابع دینی مورد تأکید قرار گرفته است:
رسول مکرّم اسلام (صلى الله عليه و آله) می فرمایند: «أكرِمُوا أولادَكُم و أحْسِنوا آدابَهُم يُغْفَرْ لَكُم»؛ به فرزندان خود احترام گذاريد و آنان را آداب نيكو بياموزيد تا آمرزيده شويد. (بحار الأنوار، ج ۱۰۴، ص ۹۵، ح ۴۴؛ به نقل از کتابخانه احادیث شیعه).
۱. والدین، الگوی عملی نظم
کودکان بیش از آنکه از گفتار ما بیاموزند، از رفتارمان الگو میگیرند. قرآن کریم خطاب به والدین میفرماید:
«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا …»؛ “ای مؤمنان! خود و خانواده خویش را از آتشی که هیزم آن انسان ها و سنگ ها است، حفظ کنید…” (تحریم، ۶، ترجمه استاد حسین انصاریان؛ به نقل از دانشنامه اسلامی).
امام صادق (علیه السلام) می فرمایند:
«كونوا دُعاةً لِلنّاسِ بِغَيرِ ألسِنَتِكُم ، لِيَرَوا مِنكُمُ الوَرَعَ وَالاِجتِهادَ وَالصَّلاةَ وَالخَيرَ ، فَإِنَّ ذلِكَ داعِيَةٌ»؛ “مردم را با غير زبان خود [به مذهب خويش] دعوت كنيد، تا پارسايى و سخت كوشى [در عمل و عبادت] و نماز و خوبى را از شما ببينند؛ زيرا اينها، خود [بهترين] مبلّغند.” (کافی، ج٢، ص٧٨، ح۱۴).
برخی نکات کاربردی:
- برنامه منظم برای نماز و عبادات خانواده
- نظم در ساعات خواب و بیداری
- ترتیب و نظم در محیط خانه و چینش وسایل و اسباب منزل
- مدیریت زمان در کارهای روزمره
۲. آموزش نظم از طریق بازی و تشویق
امام صادق عليه السلام: «دَعِ ابنَكَ يَلعَب سَبعَ سِنينَ ، ويُؤَدَّب سَبعَ سِنينَ وألزِمهُ نَفسَكَ سَبعَ سِنينَ.»؛ “بگذار فرزندت هفت سال بازى كند ، هفت سال تربيت شود و هفت سال ، او را با خود ، همراه بدار .“ (كتاب من لا يحضره الفقيه، ج ۳، ص ۴۹۲، ح ۴۷۴۳؛ به نقل از کتابخانه احادیث شیعه).
روشهای خلاقانه برای آموزش نظم به کودک:
- مسابقه نظم و ترتیب در اتاق
- جدول ستاره برای کارهای منظم
- داستانهای آموزنده درباره نظم
- جایزه های کوچک برای انجام به موقع کارها
۳. تعیین قوانین شفاف و پایدار
قرآن کریم می فرماید:
«وَأْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلَاةِ وَاصْطَبِرْ عَلَيْهَا ۖ لَا نَسْأَلُكَ رِزْقًا ۖ نَحْنُ نَرْزُقُكَ ۗ وَالْعَاقِبَةُ لِلتَّقْوَىٰ»؛ “و خانواده ات را به نماز فرمان بده و خود نیز بر آن شکیبایی ورز؛ از تو رزقی نمی طلبیم، ما به تو روزی می دهیم و عاقبت نیک برای پرهیزکاری است.” (طه، ۱۳۲، ترجمه استاد حسین انصاریان؛ به نقل از دانشنامه اسلامی).
امام باقر (عليه السلام): «إنّا نأمرُ صِبيانَنا بِالصَّلاةِ إذا كانوا بَني خَمسِ سِنينَ، فَمُروا صِبيانَكُم بِالصّلاةِ إذا كانوا بَني سَبعِ سِنينَ، …»؛ “ما كودكان خود را وقتى پنج ساله شدند به خواندن نماز امر مى كنيم و شما كودكانتان را وقتى هفت ساله شدند، به خواندن نماز وا داريد. ما كودكانمان را وقتى به سن هفت سالگى رسيدند امر مى كنيم تا هر مقدار از روز را كه مى توانند روزه بگيرند نصف روز يا كمتر و يا بيشتر، و هر گاه تشنگى و گرسنگى بر آنان غالب شد افطار كنند، تا بدين ترتيب به روزه گرفتن عادت كنند و توان آن را بيابند و شما نيز وقتى كودكانتان نُه ساله شدند به آنان دستور دهيد تا هر مقدار از روز را كه مى توانند روزه بگيرند و هرگاه تشنگى بر آنان غلبه كرد روزه شان را باز كنند.“ (کافی، ج ۳، ص ۴۰۹، ح۱، به نقل از کتابخانه احادیث شیعه).
برخی قوانین مؤثر:
- ساعت مشخص خواب و بیداری
- زمان معین برای بازی و درس و برخی عبادتهای تمرینی (جهت آمادگی برای انجام فرایض دینی)
- مسئولیتهای متناسب با سن
- پیامدهای طبیعی بی نظمی
۴. روشهای تنبیهی مناسب
در تربیت اسلامی، تنبیه آخرین راهکار است و روشهای غیرخشونت‌آمیز مانند قهر کوتاه، محرومیت موقت، و گفت‌وگوی تربیتی و توضیح علت تنبیه به زبان کودکانه ارجحیت دارند. برای مثال می توان از روش جبران کردن کار نادرست (مثلاً مرتب کردن اتاق)، کمک گرفت.
نتیجه گیری: نظم، هدیه ای برای آینده
تربیت فرزند منظم، سرمایه گذاری برای آینده اوست. همانطور که امام علی(علیه السلام) می فرمایند: «أَمضِ لِکُلِّ یَومٍ عَمَلَهُ فَإِنَّ لِکُلِّ یَومٍ ما فِیهِ»؛ كار هر روز را در همان روز انجام ده؛ زيرا هر روزى را كارى است [ويژه آن روز]. (نهج البلاغه، نامه ۵۳، به نقل از کتابخانه احادیث شیعه).
با الهام از نظم حاکم بر آفرینش و تعالیم دینی، و با به کارگیری روشهای اصولی تربیتی، می توانیم فرزندانی منظم و مسئولیت پذیر پرورش دهیم. این مهم تنها با صبر، استمرار و مهربانی ممکن خواهد بود.
منابع:
- قرآن کریم، سوره قمر، آیه ۴۹
- قرآن کریم، سوره تحریم، آیه ۶
- قرآن کریم، سوره طه، آیه ۱۳۲
- نهج البلاغه، نامه ۴۷ (وصیت امام علی(ع))
- نهج البلاغه، نامه ۵۳
- تحف العقول، ص ۴۰۹ (حدیث امام موسی کاظم(ع))
- بحار الأنوار، ج ۱۰۴، ص ۹۵، ح ۴۴
- کافی، ج ۲، ص ۷۸، ح ۱۴
- کافی، ج ۳، ص ۴۰۹، ح ۱
- من لا یحضره الفقیه، ج ۳، ص ۴۹۲، ح ۴۷۴۳
- دانشنامه اسلامی
- پایگاه اطلاع رسانی حدیث شیعه
- کتابخانه احادیث شیعه
نویسنده: وحید نژدساعی
ثبت دیدگاه